Nghĩa Sương - Thiên Thứ Nhì
Nghĩa Sương
Thiên Thứ Nhì - Nói Về Phong Tục Hương Đảng
Hệ Thống Dự Trữ Lương Thực Và Cứu Trợ Cộng Đồng
Dự trữ
Cứu trợ
Cộng đồng
Mở Đầu
“Nghĩa sương là một kho chứa thóc dân thôn đề phòng khi mất mùa đói kém thì đem thóc ấy mà chẩn cấp cho những người nghèo”
Nghĩa sương là một phong tục quan trọng trong làng xã Việt Nam thời xưa, thể hiện qua hệ thống dự trữ lương thực để cứu trợ cộng đồng khi gặp thiên tai, đói kém. Đây là một biểu hiện của tinh thần tương thân tương ái và ý thức cộng đồng trong xã hội nông thôn truyền thống.
Quy Trình Thành Lập
Thành Lập Và Tổ Chức
Quy Định Của Triều Đình
- Năm Tự-Đức thứ mười tám triều-đình chuẩn cho các thôn xã, mỗi làng đặt một nghĩa sương
- Chọn lấy một người nào công liêm và có gia tư vật lực ở trong làng cho làm chủ-thủ chủ-bộ để giữ kho ấy
- Và đặt ra mấy tên tuần phu để coi việc canh giờ
Cách Thu Thóc
- Cứ mỗi mùa lúa gặt rồi chia làm bốn mươi phần, lấy ra một phần
- Trong một phần ấy lại chia làm ba phần, cho tuần phu một phần, còn hai phần để chứa vào kho nghĩa sương
- Lại khuyên dỗ những người hào phú trong làng bỏ tiền hoặc thóc cho nghĩa sương vay
Hệ Thống Quản Lý
Quản Lý Ruộng Công
- Lại có lệ định: Xã nào có ruộng công, trích lấy ra một phần mười
- Như một ngàn mẫu thì lấy ra một trăm mẫu, ba bốn trăm mẫu thì mỗi trăm lấy ra mười mẫu để làm nghĩa sương
- Cả làng phải hợp sức mà làm ruộng ấy
- Trong làng nếu có ai hảo tâm mà quyên vào bao nhiêu cũng biên vào sổ ấy, lập riêng một cái kho để chứa thóc
Chức Danh Quản Lý
- Trong làng phải kén lấy một người nào có phẩm hạnh và là người vật lực làm hương chánh do tỉnh cấp bằng cho được trang trọng sự thể
- Khi nào thóc cao thì bỏ thóc ra bán, lúc nào hạ thì lại đong vào
- Lại cho vay lấy lời thêm vào
- Mỗi một năm thu được bao nhiêu, nuôi binh lính, cấp cho kẻ nghèo đói hết bao nhiêu
- Cả làng phải hội tính mà lập ra hai quyển sổ rồi đem nộp trình quan tỉnh
Điều Ước Nghĩa Sương
Quy Định Chi Tiết
Phạm Vi Áp Dụng
- Điều thứ nhất: Nghĩa sương của bản xã chung có bốn thôn: Hạ thôn, Thượng thôn, Châu mỹ, Điện tiền
- Cứ chiếu điền bạ ra, ai có cày cấy ruộng công hay ruộng tư trong bản xã phải nộp vào nghĩa sương mỗi một sào một đấu thóc
- Mỗi mẫu mười đấu, mỗi năm thu một lần (đấu thì cứ cân trung bình, một cân sáu lạng vào một đấu)
- Thóc nghĩa sương chỉ để dùng về việc công nghĩa trong dân xã như là năm mất mùa đói kém thì chẩn thải
- Khi dịch lệ mua thóc phát cho người nghèo. Bấy giờ tùy của với người ít nhiều mà chi độ
- Nhưng số thóc ở nghĩa sương ba phần phải lưu lại một phần để dành, trừ hai việc ấy ra thì không được tiêu về việc khác
Chức Danh Và Bầu Cử
- Điều thứ hai: Đặt một người sương chính, bốn người thủ bạ và một người thủ quĩ, để trông nom biên chép và giữ thóc nghĩa sương
- Chức sương chính phải chọn người công liêm, tùy dân xã xem ai đáng thì bầu
- Chức thủ bạ phải kén người cẩn thận thì cả bốn thôn, mỗi thôn phải bầu một người
- Chức thủ quĩ phải chọn người thông minh, có vật lực
- Dân bầu sáu người chức dịch ấy để thay mặt dân xã coi việc nghĩa sương, thì cứ hai năm, dân xã họp bầu lại một lần
Quy Trình Thu Phát
Thu Thóc Và Phát Thóc
Thu Thóc
- Điều thứ ba: Cứ vụ đông thu hoạch xong rồi, thì thu thóc nghĩa sương
- Cả bốn thôn, ruộng thôn nào thì thôn ấy cứ chiếu điền bạ mà giao cho thủ bạ thu lấy thóc
- Cứ đấu nghĩa sương theo lệ mà thu, thu thiếu thì phải bồi, thu quá lệ thì phải lỗi
- Được bao nhiêu ghi vào sổ bản thôn cho minh bạch, rồi giao thóc cho thủ quĩ giữ
- Thủ quĩ nhận thóc thì phải biên vào sổ chính, và ký biên nhận vào các sổ của các thôn người ta giao thóc cho
Phát Thóc
- Thóc nghĩa sương chỉ để thủ quĩ giữ đến bốn trăm thúng trở lại mà thôi (hai mươi đấu vào một thúng)
- Còn ngoài số ấy trở lên, thì dân xã sẽ họp làm giấy giao thủ quĩ bán thóc lấy tiền đem gửi ngân hàng hay là kho tỉnh
- Bao giờ dân xã cần đến tiền, thì lại họp làm giấy giao cho thủ quĩ lãnh bạc về để chi dùng
- Khi nào phải chi tiêu về hai việc như đã nói trên điều thứ nhất và những khoản tiêu vặt
- Như là: mua sổ sách, giấy bút, các đồ dùng khác, thuê người giúp đỡ cùng là chi phí về những ngày dân xã họp
Kiểm Soát Và Giám Sát
Kiểm Soát Và Giám Sát
Quy Trình Chi Tiêu
Bốn người thủ bạ làm giấy, kể ra từng khoản cho minh bạch, lấy chữ ký sương chính, đem thủ quĩ lãnh thóc mà chi dùng. Thủ quĩ xem giấy xét thực, có đủ chữ ký bốn thủ bạ và sương chính, khai chi tiêu về nghĩa sương thì mới được phát. Nếu mà sai thì thủ quĩ phải đền. Còn như sương chính và bốn thủ bạ, nếu không phải chi tiêu về việc nghĩa sương mà mạo khai mạo ký thì phải đền, mà dân xã sẽ lại nghị phạt nữa.
Kiểm Kho
Sổ thu phát và thóc nghĩa sương, mỗi năm phải khám hai lần, bất kỳ lúc nào dân xã bầu hai người đến khám, hễ thiếu số hay là mục nát thì thủ quĩ phải bồi và dân xã sẽ nghị phạt nữa. Cứ mỗi năm một lần, dân xã họp để bàn định và tính sổ nghĩa sương, hoặc khi có việc gì cần thì sáu người chủ dịch phải thông báo để dân xã họp lại mà bàn định.
Nhận Xét Và Bài Học
Phê Bình Và Kiến Nghị
Vận trời có lúc thường lúc biến người ta phải sớm liệu một cách dự bị mới được. Mà trong hương thôn lại có nghĩa tương bảo tương trợ, tật bệnh tương phù trì, nghĩa là phải giúp đỡ lẫn nhau, khi tật bệnh phải phù trì nhau, đó cũng là một nghĩa vụ ở trong cách đoàn thể. Nhà nước trù liệu đến cách ấy mà định lệ cho dân lập nghĩa sương, thực là một kế sách cứu trợ rất hay. Dân xã tuân hành được như thế thì dẫu bất hạnh gặp phải năm tiêu-khô bạch-lãng cũng không lo gì. Mà may ra thường năm bình yên vô sự, thì chẳng mấy lúc xã có được cái vốn to, muốn sửa sang theo cách văn minh cũng dễ. Song phép thì hay mà cách thi hành thì khó mà tránh được những tệ đoan. Nào là người thừa hành gian phi hà lạm, nào là dân xã vay không trả nổi, thiếu nợ lôi thôi, nào là người hương chính bất công, dở ngón bòn khoét. Triều đình tuy có cách thưởng phạt, giữ gìn của dân, mà giữ sao cho xuể được khỏi mọt. Té ra cái chính sách rất hay của công dân mà lại thành một mối lợi to cho mấy người hào trưởng. Trong cuốn tục lệ cải lương của làng Đề-Câu, cách thức lập nghĩa sương tưởng cũng chắc chắn, ai có lòng về hương chính cũng nên xem đó rồi châm chước với tục riêng của làng mình mà làm, có lẽ cũng ích lợi cho dân lắm. Lục qua mấy điều trên này, chẳng qua để làm mẫu cho mấy làng khác. Nhưng mỗi nơi có một tình thế riêng, nếu xã nào muốn lập nghĩa sương thì cũng nên châm chước, tùy tiện mà gia giảm, miễn là hợp với tục dân mình, bất tất phải câu nệ thái quá. Mà nếu làng nào có lập ra được cái qui trình chắc chắn hơn thì lại càng hay lắm.