Khoán Ước - Thiên Thứ Nhì
Khoán Ước
Thiên Thứ Nhì - Nói Về Phong Tục Hương Đảng
Hệ Thống Luật Lệ Tự Quản Và Quy Định Cộng Đồng
Luật lệ
Tự quản
Cộng đồng
Mở Đầu
“Chốn hương thôn thường có ước hẹn riêng với nhau, lập ra sổ sách, đồng dân ký kết gọi là khoán ước”
Khoán ước là hệ thống luật lệ tự quản trong làng xã Việt Nam thời xưa, nơi dân làng cùng nhau lập ra các quy định, thưởng phạt để duy trì trật tự và đạo đức trong cộng đồng. Đây là một hình thức tự quản hiệu quả trong xã hội nông thôn truyền thống.
Nội Dung Khoán Ước
Các Điều Khoản Chính
1. Thưởng
- Trong làng ai bắt được kẻ trộm hoặc bắt được kẻ hung nghịch có tội
- Hoặc đương trường bắt được kẻ cướp thì làng có thưởng
- Tùy việc khó dễ và công to nhỏ, hoặc thưởng mấy chục quan tiền
- Hoặc thưởng cho làm khán thủ, trương tuần
- Người đã có chức dịch rồi thì thưởng cho con người ấy một tên nhiêu nam
2. Phạt
- Giai hạng trong khi hương ẩm say rượu nói càn
- Hoặc xâm phạm đánh người tôn trưởng, hoặc đánh nhau vỡ đầu
- Hoặc ai ăn trộm tự con gà cái măng trở lên
- Hoặc nhà nào có con gái chửa hoang
- Hoặc người nào làm sự gì không phải, đến nỗi quan phải đòi đến dân làng
Các Điều Khoản Khác
3. Chu Tuất
- Khi có cướp đến phá làng ăn cướp, tuần phu và dân làng ra tiếp cứu
- Ai bất hạnh bị thương thì dân làng đem về điều trị thuốc men cho
- Nếu bất hạnh bị chết thì dân làng làm ma, đồng dân đưa đón trọng vọng
- Và cấp dưỡng cho vợ con mỗi tháng dăm ba đồng bạc
- Hoặc thưởng cho con một tên nhiêu nam
4. Tinh Biểu Và 5. Cấm Lịnh
- Trong làng ai có ân nghĩa với dân, hoặc xuất của giúp cho làng được việc gì có ích
- Hoặc xuất lực lo cho làng được việc gì có lợi, thì làng nhớ ân nghĩa
- Khi sống kính trọng, nhường ngồi chiếu trên
- Khi mất làng khắc bia đá kể công trạng của người ấy dựng tại đình
- Nhà nào chứa khách lạ thì phải trình với lý dịch, nếu không trình thì nhà chức trách phải phạt
- Nhà nào hội tụ với nhau đánh bạc, hoặc phạm vào phép luật gì của nhà nước đã cấm
- Hoặc tụ tập những kẻ hung đồ, việc nhỏ thì lý dịch bắt ra điếm, việc lớn thì bắt đem nộp quan
- Trai gái thông gian bắt được phải vạ
Thực Thi Và Quản Lý
Thực Thi Và Bảo Quản
Hình Thức Bảo Quản
- Khoán ước định vong, dân làng ký kết
- Có nơi đem trình quan xin chữ phê để làm luật nhất định cho làng
- Rồi giao cho một người thủ khoán giữ
- Hoặc tả làm hai ba bổn, tiên chỉ và lý trưởng mỗi người giữ một bản nữa
Thực Thi Luật Lệ
- Hễ trong làng ai phạm điều gì thì cứ chiếu khoán ước ra mà phân xử
- Mỗi năm hôm nào có việc hội họp đông đủ thì tuyên giảng lên một lần
- Để nhắc lại cho dân làng nhớ lấy
Mục Kỷ Niệm
Ghi Nhận Ân Nghĩa
Khắc Bia
- Trong dân làng không cứ đàn ông đàn bà, kẻ quý người tiện, ai có ân nghĩa với dân thì dân có bia kỷ niệm
- Lúc còn sống thì dân kính trọng, lúc mất rồi thì dân khắc tên vào bia để dân nhớ ân nghĩa mãi về sau
Việc Ân Và Nghĩa
- Ân: Ai có công đức với dân như xuất của nhà ra lập trường học, cho trẻ con trong làng học chữ học nghề
- Hoặc cúng ruộng cho dân làng làm học điền, hay là xuất của làm việc công ích cho dân
- Nghĩa: Dân làng thản hoặc đêm hôm có cướp đến phá làng ăn cướp, dân ai có sức đánh cướp giữ làng
- Chẳng may bị chết vì việc dân, vậy như thế là nghĩa
Mục Tự Trị
Tự Quản Xã Hội
Đánh Nhau
Phàm người trong dân xã, không cứ quí tiện giàu nghèo, phải ăn ở với nhau cho tử tế hẳn hoi, trên kính dưới nhường. Hoặc ai có điều gì không phải thì trình dân để dân phân xử cho, chớ sinh tình ngạnh hóa, đánh chửi lẫn nhau, để cho người ta chê cười, thì cả đôi bên đều phải phạt.
Thưa Kiện
Người trong dân, hoặc ai có điều gì bất bình mà thưa kiện nhau, thì phải trình dân trước để dân phân xử cho đã, chớ không được tự tiện lên ngay quan. Nếu ai không tuân thế thì phạt một đồng bạc nộp vào công quĩ bản xã.
Trộm Cắp
Trong hương ấp, ngoài đồng điền hoặc có gian phi trộm cắp của công hay của tư gia một tí gì, thức khinh vật trọng, như là tiền bạc, vật dụng và các giống súc vật, cùng là cây cối tre măng, thanh bông hoa quả, lúa mạ hoa màu, v.v… Những kẻ gian phi ăn trộm ăn cắp ấy, bắt được quả tang hễ người trong dân thì phải phạt truất ngôi hương ẩm, người ngoài thì dân giải lên trình quan.
Mục Tuần Phòng
Bảo Vệ An Ninh
Thưởng Phạt
- Dân làng thản hoặc đêm hôm có cướp đến phá làng ăn cướp, người nào can đảm đánh cướp bắt được một tên, thì dân làng thưởng năm đồng bạc
- Nếu bắt được hai tên thì dân thưởng mười đồng, hễ nhiều thì cứ số năm đồng mà thưởng lên
- Người nào nhút nhát trốn chạy, bỏ chỗ mình giữ thì phải truất ngôi hương ẩm
Hậu Đãi
- Những khi cướp đến phá làng ăn cướp, người làng đánh cướp giữ dân
- Người nào bị thương thì dân trông nom, điều dưỡng cho đến khi khỏi. Những tiền chi phí dân chịu cho cả
- Người nào bị chết thì dân làm ma cho trọng thể, như ba hạng trong dân khoán
- Và khắc tên vào bia kỷ niệm, lại cấp cho vợ con mười lăm đồng và cho con hay cháu một tên nhiêu nam, chung thân miễn trừ tạp dịch
Nhận Xét Và Bài Học
Giá Trị Và Hạn Chế
Khoán ước trong làng tức như một điển khuyến trừng của nhà nước, khuyên người làm lành ngăn kẻ làm dữ nên nhờ có khoán ước mà có thuần phong mỹ tục, thì điều ấy cũng là một việc rất hay. Xét khoán ước của dân ta ở các thôn xã, mỗi nơi có hơi khác nhau nhưng chẳng qua cũng như mấy điều đã kể trên. Các khoán ước cũ thì dân làng thường bỏ thất thác đi nhiều, mới đây làng Đề-Kiều thuộc tỉnh Bắc-Ninh có lập lại các điều hương ước của ông Trần-văn-Minh soạn ra, có mấy điều tưởng các làng khác cũng nên bắt chước đó mà làm. Trên đây lược lục mấy điều, mỗi làng lại tùy tục riêng mà gia giảm một chút, nếu làng nào cũng giữ những lời khoán ước được thì trong hương thôn tưởng cũng có thể tự trị được, mà nên được một làng vui vẻ thịnh vượng. Song chỉ e các ông có quyền dự trong hương chính cầm khoán bẻ măng thì lời khoán ước lại thành ra một tờ giấy hư văn mà thôi.