Ích Mẫu (Sung Úy - Leonurus japonicus)
🌿 Vị thuốc quý với nhiều công dụng cho sức khỏe phụ nữ
🧬 TÊN KHOA HỌC
Tên khoa học: Leonurus japonicus Houtt. (L. heterophyllus Sweet)
Tên dược liệu: Herba Leonuri japonici
Họ thực vật: Lamiaceae (Họ Hoa môi)
Bộ phận dùng: Toàn cây
📋 PHÂN LOẠI HỆ THỐNG
| Cấp phân loại | Tên phân loại |
|---|---|
| Giới (Regnum) | Plantae (Thực vật) |
| Ngành (Divisio) | Tracheophyta (Thực vật có mạch) |
| Lớp (Classis) | Angiospermae (Thực vật có hoa) |
| Bộ (Ordo) | Lamiales (Hoa môi) |
| Họ (Familia) | Lamiaceae (Họ Hoa môi) |
| Chi (Genus) | Leonurus |
🌱 ĐẶC ĐIỂM THỰC VẬT
Đặc điểm hình thái
- Thân: Thân thảo, tiết diện vuông, thẳng, xốp, đường kính 0,2-0,8 cm, dài không quá 40 cm
- Rãnh: Thân có nhiều rãnh dọc và lông mịn
- Lá: Mọc chéo chữ thập, lá dưới gốc hình tim gần tròn, khía răng cưa tròn, nông
- Lá trên: Càng lên cao đối thùy càng xẻ sâu, chia thành 3 thùy hình chân vịt; lá ngọn hẹp, nguyên, không xẻ thùy
- Màu sắc: Mặt trên lá màu lục, mặt dưới màu lục nhạt, hai mặt đều có lông thưa
Đặc điểm hoa và quả
- Hoa: Cụm hoa mọc vòng ở kẽ lá, tràng hoa hình môi
- Màu hoa: Khi tươi có màu tím nhạt, khi khô màu nâu nhạt và thường bị rụng hết
- Đài hoa: Hình ống chia làm 5 thùy tồn tại xung quanh 4 quả bế
- Quả: 4 quả bế xung quanh đài hoa
- Biến thể: Ở loài Leonurus sibiricus L., cây nhỏ hơn, lá phía trên chia thành nhiều thuỳ hẹp hơn, cụm hoa rộng hơn và tràng hai môi với môi trên dài hơn môi dưới
🛠️ THU HÁI & CHẾ BIẾN
Thu hái
- Bộ phận dùng: Toàn cây Herba Leonuri (Ích mẫu thảo) và quả Fructus Leonuri (Sung uý tử)
- Thời điểm thu hái: Mùa hè (tháng 5-6), khi một nửa số hoa trên cây đã nở
- Cách thu hái: Chặt lấy phần trên mặt đất dài không quá 40cm kể từ ngọn trở xuống, rửa sạch
Chế biến
- Sử dụng tươi: Rửa sạch và sử dụng ngay
- Bảo quản khô: Phơi khô, chặt thành đoạn 5-7cm, đóng gói vào bao tải, để nơi mát
- Chế biến trước dùng: Sao vàng trước khi sử dụng
Mô tả dược liệu
- Ích mẫu thảo: Đoạn thân dài 5-7cm, đường kính 0,2-1cm, thiết diện vuông, nhiều rãnh dọc, lông ngắn
- Màu sắc: Thân màu xanh xám hoặc xanh hơi vàng, chỗ rãnh nhạt hơn
- Lá: Mọc đối, phiến lá xẻ sâu thành 3 thùy, mép nguyên hoặc hơi xẻ răng cưa
- Hoa: Cụm hoa mọc vòng ở kẽ lá, tràng hoa màu hồng tím khi tươi
- Quả: 3 cạnh, nhằn, màu xám nâu
- Mùi vị: Mùi nhẹ, vị hơi đắng
🏞️ PHÂN BỐ
Đặc điểm phân bố
- Khu vực phân bố: Loài cây liên nhiệt đới tự nhiên mọc ở vùng đồng bằng và trung du, ít gặp ở vùng cao
- Điều kiện sinh trưởng: Ưa đất tơi xốp, thoát nước, không kén đất
- Thời vụ trồng: Có thể trồng quanh năm, tốt nhất vào đầu mùa mưa
- Kỹ thuật trồng: Hạt giống cần xử lý trước khi gieo
- Chăm sóc: Sau 3-4 tháng trồng và khi cây ra hoa, cần cắt để lại các chồi gốc để cây tiếp tục phát triển
⚗️ THÀNH PHẦN HÓA HỌC
Các hợp chất chính
- Alcaloid: Leonurin, stachydrin, leonuridin và 3 alcaloid khác (trong đó có alcaloid có N bậc 4)
- Flavonosid: 3 flavonosid (trong đó có Rutin)
- Glucosid: 1 glucosid có khung steroid
- Hạt: Cũng chứa leonurin
Hoạt tính sinh học
- Tổng cộng đã có hơn 280 hợp chất được phân lập từ loại cây này
- Cho thấy nhiều hoạt tính như: giãn mạch, đông máu, gây độc tế bào, tạo mạch, kháng khuẩn, chống kết tập tiểu cầu
- Ảnh hưởng đến cơ trơn tử cung
💊 TÁC DỤNG DƯỢC LÝ
Tác dụng chính
- Tác dụng trên tử cung: Tăng cường trương lực và tần số co bóp tử cung (do leonurin và stachydrin)
- Tác dụng trên tim: Tăng cường co bóp cơ tim, tăng tần số và biên độ hô hấp
- Tác dụng khác: Tán huyết, kháng khuẩn, kháng viêm, lợi tiểu và an thần
- Tác dụng đặc biệt: Leonurin và stachydrin có tác dụng chống thiếu máu cơ tim cục bộ ở chuột
Tác dụng lâm sàng
- Nhiều thử nghiệm lâm sàng đã chứng minh cao Ích mẫu mang lại nhiều lợi ích cho phụ nữ
- Điều trị rối loạn kinh nguyệt, tăng cường lưu thông khí huyết
- Giúp bổ máu và làm đẹp da
🍃 TÍNH VỊ, QUY KINH
Tính vị dược liệu
- Vị: Hơi đắng, cay
- Tính: Hàn
- Quy kinh: Can, tâm bào
Tác dụng
- Cây Ích mẫu: Hoạt huyết điều kinh, khư ứ chỉ thống, lợi thuỷ tiêu thũng
- Quả Ích mẫu: Vị cay, đắng, tính hơi hàn, hoạt huyết điều kinh, lương can minh mục
Tác dụng của hoạt chất
- Tác dụng đối với tử cung, huyết áp, tim mạch, hệ thần kinh
- Kháng sinh đối với một số vi trùng
- Tác dụng đối với viêm thận và phù thũng cấp
Liều dùng
Ngày dùng 6g - 12g ở dạng thuốc sắc.
💚 CÔNG DỤNG & CHỈ ĐỊNH
Chỉ định nội
- Rối loạn kinh nguyệt: Kinh nguyệt bế tắc, máu ứ tích tụ sau khi sinh đẻ, đau bụng kinh hoặc kinh ra quá nhiều
- Hỗ trợ sinh nở: Giảm đau, làm dễ đẻ
- Bệnh thận: Viêm thận, phù thũng, giảm niệu, đái ra máu
- Phụ khoa: Hạt Ích mẫu dùng làm thuốc phụ khoa, giúp dạ con mau co lại, co tử cung
- Tác dụng bổ trợ: Lợi tiểu và sáng mắt
Liều dùng
- Cây: 9-30g (thân lá)
- Hạt: 4,5-9g
- Cách dùng: Sắc nước uống hoặc dùng cây nấu cao
- Phối hợp: Có thể sử dụng riêng hoặc phối hợp với Ngải Cứu, Hương Phụ, Nghệ đen
Chỉ định ngoại
- Trị mụn nhọt, viêm da, lở ngứa
- Trị sưng vú và chốc đầu
Ứng dụng trong y học cổ truyền
Trong y học cổ truyền Trung Quốc, cây Ích mẫu được coi là một loại dược liệu rất cần thiết trong việc điều trị các rối loạn kinh nguyệt và sinh nở do ứ máu, chẳng hạn như đau bụng kinh, vô kinh và băng huyết sau sinh. Nhờ vào tác dụng điều trị tuyệt vời của nó đối với các bệnh sản phụ khoa, L. japonicus (tên khoa học của cây Ích mẫu) đã được sử dụng rộng rãi trong cả thời cổ đại và hiện đại.
Hướng dẫn sử dụng cao Ích Mẫu
5.1 Uống ích mẫu bao lâu thì có kinh?
Khi sử dụng sản phẩm Cao Ích Mẫu, sau khoảng 1-2 tuần, người sử dụng thường sẽ thấy xuất hiện hiện tượng kinh nguyệt hàng tháng. Tuy nhiên, để chu kỳ kinh nguyệt trở lại trạng thái bình thường thì cần phải đợi thêm khoảng 1 vài tháng. Bạn có thể sử dụng sản phẩm này khi kinh nguyệt ra ít để cải thiện tình trạng này. Tuy nhiên, nên dùng Cao Ích Mẫu trước hoặc sau chu kỳ kinh và không nên sử dụng trong khi đang kinh nguyệt.
5.2 Uống cao ích mẫu bao lâu thì ngưng?
Thời gian sử dụng sản phẩm phụ thuộc vào cơ địa của mỗi người, nhưng thông thường người dùng nên sử dụng liên tục trong 1-2 tuần để đạt hiệu quả tốt nhất.
5.3 Uống ích mẫu nhiều có tốt không?
Khi sử dụng quá liều, sản phẩm Cao Ích Mẫu có thể gây ra nhiều tác dụng phụ như mệt mỏi, tăng tiết mồ hôi, tăng cường nhạy cảm đau, tức ngực, khó thở, suy nhược, tiêu chảy hoặc kích ứng dạ dày. Ngoài ra, liều ích mẫu quá cao cũng có thể gây chảy máu tử cung trên cơ quan sinh dục.
Lưu ý: Không dùng cho phụ nữ có thai. Không dùng cho người huyết hư không có huyết ứ.
📚 CÁC BÀI THUỐC
6.1 Trị viêm thận cấp và phù thũng
- Thành phần: 180g-240g Ích mẫu tươi
- Cách dùng: Nấu với 700ml nước, đun cô lại còn 300ml, chia thành 2 lần uống trong ngày
6.2 Chữa phù thũng sau khi sinh hoặc khi có thai
- Thành phần: 20g Ích mẫu, 15g Ngưu Tất, 15g Rau dừa nước
- Cách dùng: Sắc uống
6.3 Trị suy nhược toàn thân và cằn cỗi ở phụ nữ
- Thành phần: 30-60g Ích mẫu
- Cách dùng: Nấu cùng với trứng gà hoặc thịt gà để ăn
6.4 Chữa can nhiệt, mắt đỏ sưng đau
- Thành phần: 10g Quả Ích mẫu, 10g Cúc Hoa, 10g hạt Muồng, 10g hạt Mào gà trắng, 10g Sinh Địa
- Cách dùng: Sắc với nước để uống
📖 TÀI LIỆU THAM KHẢO
- Nhận thức cây thuốc và dược liệu (Xuất bản năm 2021). Ích mẫu trang 74 - 75, Nhận thức cây thuốc và dược liệu. Truy cập ngày 14 tháng 2 năm 2023.
- Từ điển Cây thuốc Việt Nam Tập 1 (Xuất bản năm 2021). Ích mẫu trang 90 - 91, Từ điển Cây thuốc Việt Nam Tập 1. Truy cập ngày 14 tháng 2 năm 2023.
- Tác giả Lu-Lin Miao và cộng sự (Đăng tháng 09 năm 2019). Leonurus japonicus (Chinese motherwort), an excellent traditional medicine for obstetrical and gynecological diseases: A comprehensive overview, PubMed. Truy cập ngày 10 tháng 03 năm 2023.
- Dược Điển Việt Nam 5 tập 2 (Xuất bản năm 2017). Ích mẫu, trang 1207 - 1209, Dược điển Việt Nam 5 tập 2. Truy cập ngày 21 tháng 09 năm 2023.
